معمار ایرانی به دلیل نگاه اندیشمندانه به اقلیم و دانش زیست شناسی، شگفتی‌های ماندگار را در این سیاره خاکی به‌عنوان کبوترخانه‌های ایرانی آفریده است و چه زیبا، این هماهنگی برج‌های به رنگ خاک که در وحدت با سیاره خاکی، از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که به‌راستی سزاوار است به آنها برتر از شگفتی‌های هفتگانه جهان نگاه کرد.

افسوس که کبوترخانه‌های ایرانی، مانند بسیاری از نشانه‌های هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، همه‌ی ایران،‌ از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه تا کویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین را، دربر گرفته است. تنها در پیرامون اصفهان بیش از سه‌هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است؛ طراحی و کارکرد کبوترخانه‌ها، بسیار اندیشمندانه بوده، به گونه‌ای که در جذب کبوتران و آفرینش زیستگاهی امن برای کبوتر، شگفت‌آور است.

کبوترخانه‌ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای است که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر، به اندازه‌ای بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده، چرا که اگر حتا یک مورد پرنده یا حیوان مهاجم به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌نمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.

فضای داخلی کبوترخانه آنچنان امن و پر از آسایش بود که گاهی نزدیک به ۲۵هزار کبوتر در آن دیده می‌شد. آشیانه‌ها آن چنان زیبا و منظم با مدول‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری(بادگیر) بوده و وارون آن در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این پیش‌بینی‌ها منجر به آفرینش این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است.

قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به اندازه‌ای است که تنها کبوتران(نه پرندگان مهاجم) می‌توانستند به درون آن بروند. جالب توجه اینکه برای دقت هم‌اندازه بودن قطر سوراخ‌های کبوتر به‌ویژه در کبوترخانه‌های سبک گلپایگان و خمین از تنوشه(لوله‌های سفالی) بهره‌برده می‌شده تا سوراخ‌ها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگ‌تر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچک‌تر که کبوتران بزرگ‌تر نتوانند وارد کبوترخانه‌ها شوند.

از دیگر تجهیزات دفاعی کبوترخانه‌های ایرانی، پیش‌بینی‌هایی بوده که در برابر ورود گربه و روباه و حتا تا اندازه‌ای آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می‌شده است. موش گرچه به گونه‌ای مستقیم دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال‌‌سازی در زیر پی‌ها، برج‌ها را خالی و سوراخ می کرده و راهی را برای ورود دیگر جانوران شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته است.

دور کردن دشمن در کبوترخانه‌ها

از دیگر پیش‌بینی‌هایی که ایرانیان در دورکردن دشمنان و جذب کبوتران در کبوترخانه‌ها اندیشیده بودند عبارت بود از؛ بهره‌بردن از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سداب برای محافظت کبوتران. در برخی از کبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می‌گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان دیده می‌شد.

معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی، همراه با کارکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته‌شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از دیگر دانش‌های در ساخت برج‌های کبوتر؛ بهره‌بردن از دانش فیزیک است که با توجه به اصل تشدید(رزُنانس)، در اثر پرواز و برخاستن ناگهانی همزمان و گروهی نزدیک به ۱۴هزار تا ۲۵هزار کبوتر، ارتعاشات بسیار قوی را درپی خواهد داشت. بهره بردن از دانش‌های هندسه و ریاضیات به دلیل به حداکثررساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم‌گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر دانش‌هایی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه ونیز پیش‌بینی‌های مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می‌شده است. همچنین از دیگر دانش‌ها چون آب و هواشناسی، گیاه‌شناسی بهره برده شده است.

معماری داخلی کبوترخانه‌ها

معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ بزرگی این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل گوناگونی در شکل، شگفت‌آور است و این بناها را مانند دیگر آثار معماری ایرانی از نظر کارکرد و شکل کامل نشان می‌دهد.

طراحی و گزینش سایت‌های دایره‌ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تودرتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. گفته شده است که مارها توانایی بالارفتن از سطوح منحنی مانند استوانه را ندارند. جهانگردی فرانسوی در بخشی از سفرنامه خود می‌نویسد:«کبوترخانه‌های بزرگ ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه‌های ماست .این برج‌ها را از آجر بنا می‌کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در همه‌ی سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ‌هایی پیش‌بینی شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»

توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه‌های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، بازسازی و مرمت آسان را درپی داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با ایجاد چاه و ایجاد جایگاه‌های «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.

کبوترخانه‌ها و جهانگردان خارجی

کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از گردشگران خارجی بوده که کوتاه به آن پرداخته می‌شود.

«ابن بطوطه» مراکشی به نظر می‌رسد نخستین سفرنامه‌نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ سده پیش می‌گوید :«این کبوترخانه‌ها را بین راه روستاهای فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان روستای بزرگی است که بر روی رودخانه بزرگی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از میان باغ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به راه خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم.»

حدود دویست‌سال پس از وی «شاردن» فرانسوی با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه‌های ایرانی می‌پردازد.

او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران ویژه کرده است و همان‌گونه که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می‌شناخته است. او درباره کبوترخانه‌های ایران می‌نویسد: « من باور دارم که ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.» او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می‌نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه‌های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه‌هاست.»

«توماس هربرت» درباره اصفهان و کبوترخانه‌های آن می‌نویسد: «اگرچه خانه‌های ایرانیان پاک است، ولی به هیچ روی قابل قیاس با خانه‌ی کبوترانشان(برج‌های کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نیست.»

«اوژن فلاندن» می‌نویسد: «میان جلفا و خرابه‌ها، چندین برج کبوتر یافت می‌شود. این برج‌ها انسان را به خود جلب می‌کند… بسیار بزرگ، استوار و زیبا هستند.»

کبوترخانه‌ها و اقتصاد

اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که «غازان خان» مغول در کنار دیگر اقداماتی که برای زنده‌کردن کشاورزی ایران انجام داد. برای حفظ، بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها فرمان‌هایی داد.

بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی‌بهره باشیم و هیچ کاری در خور بزرگی آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این میراث‌های فرهنگی و هنری باشیم.

شوربختانه کارکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی است، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت‌آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده‌ی جهان هستند. ازاین‌رو برماست که در نگهداری میراث‌فرهنگی از جمله برج‌های دل‌انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه گردشگری است، با یکدلی وهمکاری سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده‌های باستان‌شناسی و معماری و دیگر سازمان‌های درپیوند، همگی در نگهداری این آثار شگفت‌آور معماری که زیرساخت بالابردن صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، تلاش کنیم.

سرچشمه‌ها:

۱- سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد یکم، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب

۲- لطف‌الله هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، تهران ۱۳۵۵، انتشارات مجله هنر و مردم

۳- عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲٫

۴- مرتضی فرهادی، ایران زمین، شماره چهار و پنج، تابستان ۷۲- معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

۵- روزنامه همشهری سه شنبه ۳۱ تیر ۱۳۸۲- سا ل یازدهم – شماره ۳۱۱۴